Zapis windykacyjny – ułatwienie w przekazaniu poszczególnych praw w spadku

Ustalenie spadkobierców to dopiero usunięcie pierwszej z przeszkód, które mogą pojawić się przy dziedziczeniu majątku. Sporządzenie testamentu, czy ustalenie kręgu spadkobierców na podstawie przepisu ustawy, ma tylko ten walor, że oni wszyscy w odpowiedniej części stają się współwłaścicielami tego, co po sobie pozostawił spadkobierca. Jeśli zatem był on właścicielem domu, działki, samochodu i konta w banku, to każdy z nich jest współwłaścicielem każdej z tych rzeczy w odpowiedniej proporcji. Dopiero dalsze działania, w tym dział spadku, mogą prowadzić do tego, że każdy z nich otrzyma konkretną rzecz, która jemu przypadnie, będzie mógł nią dysponować, a ten któremu nic nie pozostanie, dostanie spłatę w postaci odpowiedniej kwoty, która zaspokajałaby jego udział.

Często jednak sami wiemy, że takie rozwiązanie, z uwagi na poziom konfliktu w rodzinie, czy dopuszczenie jako spadkobiercy osoby zupełnie spoza rodziny, może bardzo utrudnić dokonanie działu. Otwarcie testamentu można by wtedy porównać do otwarcia puszki Pandory.

W swojej praktyce spotykaliśmy się od dawna z pytaniami klientów, jak sprawić, by zminimalizować ryzyko takich konfliktów. Ponadto to sami klienci chcieli decydować, co komu przypadnie po ich śmierci, często nawet nie rozumiejąc idei dzielenia majątku na części w ułamkach, a potem jego wyceniania, rozdzielania, itd. Może być bowiem tak, że mojego starego VW garbusa doceni tylko starszy brat Janek, a dla reszty będzie on stanowił zbędny balast, którego chętnie się pozbędą, nie patrząc, ile w niego włożyłem, a Marysi przyda się mieszkanie bardziej niż Hani, o czym wiem i chciałbym mieć na to wpływ.

Możliwość taką dało dodanie do Kodeksu cywilnego nowych przepisów, dotyczących zapisu windykacyjnego. Przez zapis windykacyjny należy rozumieć takie oświadczenie złożone w testamencie, na mocy którego konkretna osoba nabywa konkretny przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku, czyli z chwilą śmierci spadkodawcy.

Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być, zgodnie z obowiązującymi dziś przepisami:

1. rzecz oznaczona co do tożsamości, czyli np. samochód, który może być indywidualizowany poprzez numery nadwozia; 
2. zbywalne prawo majątkowe np. udziały w spółce z o. o., własność nieruchomości czy spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego;
3. przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, np. przedsiębiorstwo prowadzone w formie jednoosobowej działalności gospodarczej;
4. ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności, np. służebności osobistej mieszkania na rzecz wybranych przez spadkodawcę, którzy na skutek tego otrzymają prawo do mieszkania w lokalu do końca swego życia;
5. ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Jedynym warunkiem, jaki został postawiony dla skuteczności zapisu windykacyjnego, jest dokonanie go w testamencie notarialnym. Jeżeli zatem taki zapis zostanie zawarty w testamencie sporządzonym własnoręcznie przez spadkobiercę, nie wywrze on skutku. Chcąc zatem wprowadzić zapis windykacyjny, trzeba zdecydować się na sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego.

Jaki jest skutek dla poszczególnych praw objętych zapisem windykacyjnym? Nie wchodzą one w skład spadku i nie podlegają podziałowi między spadkobierców. Na skutek zapisu, z chwilą otwarcia spadku np. własność rzeczy objętej zapisem staje się własnością wskazanej osoby uprawionej, czyli zapisobiercy windykacyjnego. Wyłączona zostaje zatem jakakolwiek ingerencja pozostałych spadkobierców, czy też sądu, w ustalenie, komu przypadnie dany przedmiot.

Ten, na rzecz którego dokonano zapisu windykacyjnego, jest uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, ale jedynie w celu zabezpieczenia swoich interesów. Postanowienie spadkowe, czy akt poświadczenia dziedziczenia skutkuje bowiem tym, że osoby w nim wymienione uzyskują dokument, w powołaniu na który mogą dokonać czynności prawnych w stosunku do przedmiotów wchodzących w skład spadku. By nie doszło do naruszenia praw uprawnionego z zapisu windykacyjnego, sąd w treści postanowienia stwierdza więc także nabycie konkretnego przedmiotu zapisu windykacyjnego, wymieniając zarówno osobę, dla której spadkodawca uczynił taki zapis, jak i przedmiot tego zapisu. Wtedy osoba dokonująca czynności ze spadkobiercami zmarłego ma jasność, że w zakresie tego składnika majątku doszło do jego wyłączenia ze spadku na mocy zapisu windykacyjnego.

Ważne jest też to, że sam testament może być w toku postępowania sądowego podważany i kwestionowany. To istotne, by dać możliwość obrony osobie, na rzecz której spadkobierca uczynił zapis.